მთავარი ფოტო: მყინვარი ჭალაადი, დაახლოებით 1 მეტრის მიახლოებით. სვანეთი, მესტიის მუნიციპალიტეტი | 8 ოქტომბერი, 2025  © კაქტუსი

♦

სტატიის ავტორები: ცირა გვასალია & ტერეზა დი მაურო 

♦

შოვის სტიქიის შემდეგ, გარემოს ეროვნულმა სააგენტომ საქართველოში მყინვარული ხეობების შესასწავლად 4 მილიონ ლარამდე  გამოყო. კვლევა ორ ეტაპად განხორციელდა და ოფიციალურად 15 ნოემბერს დასრულდა, მაგრამ ანგარიშები ჯერ არ გამოქვეყნებულა. 

„კაქტუსმა“ გაარკვია, რომ საქართველოში 7 მყინვარული ცხელი წერტილი გამოვლინდა, - სვანეთში, რაჭასა და მცხეთა-მთიანეთში. 

მყინვარებისა და მყინვარული ხეობების შესასწავლად გარემოს ეროვნულმა სააგენტომ შეიცარული კომპანია GEOTEST AG დაიქირავა. სააგენტო  ამ კომპანიასთან   2015 წლიდან თანამშრომლობს: GEOTEST AG-ის დახმარებით შეიქმნა საქართველოში ერთადერთი ადრეული შეტყობინების სისტემა ყაზბეგის მუნიციპალიტეტის დარიალის ხეობაში. 

შვეიცარიული კომპანია GEOTEST AG-ის მიერ შექმნილი მყინვარული ცხელი წერტილების რუკა საქართველოში, 2024

GEOTEST AG-მა პირველი ნაწილი გასულ წელს დაამთავრა და ანგარიში სააგენტოს ჩააბარა, მეორე  - კონტრაქტის მიხედვით, დამკვეთს  15 ნოემბერს უნდა ჩაბარებოდა. არც ერთი ანგარიში საჯარო არაა. “კაქტუსმა” დოკუმენტები 13 ოქტომბერს გამოითხოვა, მაგრამ მონაცემები აქამდე არ მიუღია. 

მყინვარებისა და მყინვარული ხეობების კვლევის პროექტი პირველი მასშტაბური ანალიზია დამოუკიდებელ საქართველოში, საბჭოთა კავშირის დაშლისა და ეკონომიკური კრიზისის შემდეგ, როცა გარემოზე უწყვეტი დაკვირვების სისტემები მოიშალა, ინფრასტრუქტურა განადგურდა და მეცნიერების უმეტესობა უმუშევრად დარჩა, სამეცნიერო პროფესიები [გლაციოლოგია, გეოლოგია] კი  არაპოპულარული გახდა. 

2015 წლიდან, რაც ევროკავშირის პროექტ “კოპერნიკის” სატელიტი Sentinel ჩაეშვა, მყინვარებზე დაკვირვების მეთოდები შეიცვალა: თუკი ადრე მყინვარის შესასწავლად მასთან ახლოს მისვლა აუცილებელი იყო, დღეს  სატელიტური ფოტოებით შეიძლება  მონაცემების მოგროვება, ანალიზი და მომავლის სხვადასხვა სცენარის მოდელირება.  

საქართველოში მყინვარული ხეობების ახალი ტექნოლოგიებით შესწავლის ტრიგერი შოვის სტიქია გახდა. 2023 წლის 3 აგვისტოს, მყინვარული ღვარცოფის მოვარდნის შედეგად, შოვში 33 ადამიანის დაიღუპა. ერთი ბავშვი ჯერ ნაპოვნი არაა. 

პროექტის პირველი ნაწილით, გარემოს ეროვნულმა სააგენტომ GEOTEST AG-ის საქართველოს ყველა მყინვარული ხეობის პირველადი სკრინინგი: ყინვარული ხეობების დეტალური შესწავლა და ცხელი წერტილების გამოყოფა დაავალა. ამ პროექტის ბიუეტი 700 920 ევრო იყო.

GEOTEST AG-მა, ქართველ ქვეკონტრაქტორ GeoGraphic-თან ერთად, რუკა შექმნა, რომელიც შვიდ ცხელ წერტილს  მოიცავს. 

შვიდი მყინვარული ცხელი წერტილი საქართველოში

შვიდი ცხელი წერტილი რუკაზე შვიდი წითელი რგოლის სახით არის მონიშნული. ერთი რგოლი დასმულია ზემო სვანეთში, ორი - ზემო რაჭაში, სამი - ყაზბეგის მყინვარების გარშემო და ერთი - ხევსურეთში. ხევსურეთი აქამდე რუკებში არ იყო მონიშნული, როგორც მყინვარული კუთხით სარისკო ტერიტორია. 

დანიელ ტობლერმა, GEOTEST AG-ის გენერალური დირექტორმა და კონტრაქტებზე ხელმომწერმა, დაასახელა ადგილების ნაწილი, რომლებსაც დნობის პროცესში მყოფი მყინვარები საფრთხეს უქმნიან. 

“სტეფანწმინდა, გერგეთი, შოვი, გლოლა, დართლო და ჟაბეში: ეს ადგილები განსაკუთრებული საფრთხის ქვეშ არიან პროცესთა იმ შემაშფოთებელი ჯაჭვის გამო, რაც მყინვარების პერმაფროსტზე მიმდინარეობს,” - უთხრა “კაქტუსს” ტობლერმა.

ცხელი წერტილების რუკა, რომელიც “კაქტუსმა” მოიპოვა, ზოგადია. აქ არ ჩანს  რამხელა ფართობს და რამდენ მყინვარს მოიცავს ერთი წითელი რგოლი, რომელიც რუკაზეა დატანილი, როგორც ცხელი წერტილი. 

კითხვაზე, თუ კონკრეტულად რომელი მყინვარები და მყინვარული ხეობები  შედის შვიდი ცხელი წერტილის სიაში და რომელი დასახლებებია რისკის ქვეშ, დანიელ ტობლერი პასუხობს: 

“გუგლის რუკის საშუალებით მარტივად იპოვნით მყინვარების სახელებს და მათ გარშემო დასახლებებს.”

გუგლს არაერთი რუკა აქვს, მათ შორის Google Earth და OpenStreetMaps, რომლებსაც სატელიტების მოგროვებული მონაცემების ევროპული და ამერიკული ონლაინ პლატფორმები საბაზისო წყაროდ იყენებენ, მაგრამ არც ერთ მათგანზე სრულად არ არის დატანილი საქართველოს მყინვარების შესახებ მზა და ყოვლისმომცველი ინფორმაცია, თუკი მომხმარებელმა მყინვარების სახელები წინასწარ არ იცის და მათ სახელების მიხედვით, არ ეძებს. 

პირველი პროექტის ანგარიშში, რომელიც გარემოს ეროვნული სააგენტოს შარშან ჩაბარდა, მაგრამ ჯერაც არ გაუსაჯაროებია, უნდა იყოს ყველა მყინვარისა და მყინვარული ხეობის სია, რომლებიც პირველადი სკრინინგის მიხედვით უნდა გამოვლენილიყო. 

მეორე, უფრო ძველ რუკაზე, რომელიც მეორე ხელშეკრულების ნაწილია, ბუნებრივი რისკების თვალსაზრისით ყველაზე საშიშ რეგიონებად მონიშნულია სვანეთის, რაჭისა და ყაზბეგის მყინვარები, მაგრამ არაა მონიშნული ხევსურეთი, რომელიც ახალ რუკაზე გაჩნდა, როგორც ერთ-ერთი ცხელი წერტილი შვიდიდან. ხევსურეთი ახალი ცხელი წერტილია, რომელიც შვეიცარიული კომპანიის პირველადი სკრინინგის შედეგად გამოვლინდა.

მყინვარების მეორე რუკა, სადაც პოტენციური ბუნებრივი საფრთხე - კლდეზვავი - გარემოს ეროვნულმა სააგენტომ მიუთითა, მათ შორის დევდორაკი [2014 წელს] და შოვი [2023 წელს]. აქ 2024 წლამდე ხევსურეთი მონიშნული არ იყო.

ძველ რუკაზე მყინვარების ბუნებრივ საფრთხეებად მითითებულია კლდეზვავი [rock avalanche]. 

კლდეზვავი არის დაქანებული ფერდობიდან, მათ შორის მყინვარიდან, მოწყვეტილი და ქვემოთ სწრაფად მოძრავი კლდოვანი მასა, რომლის მოცულობა 1 მილიონი კუბურ მეტრს აღემატება.

მყინვარებიდან წამოსული ასეთი მასა მაშინაა საშიში, როდესაც ის დასახლებულ ხეობაში ჩადის და  ხეობაში ადამიანები ცხოვრობენ და თუკი ადრეული გაფრთხილებისა და შეტყობინების სისტემები არ არსებობს. საქართველოში ადრეული შეტყობინებისა და გაფრთხილების სისტემა მხოლოდ ერთ ადგილას მოქმედებს: ყაზბეგის მუნიციპალიტეტის დევდორაკის ხეობაში. 

ფასიანი სატელიტური გამოსახულებები

კვლევის ანგარიშის მნიშვნელოვანი ნაწილი, ნარატიულთან ერთად, არის ვიზუალური მასალა: ფასიანი, მაღალი გარჩევადობის, სატელიტური გამოსახულებები, რომელიც კვლევების ანგარიშების განსაკუთრებულად ფასეული ნაწილია. 

თითოეული ასეთი გამოსახულების ფასი, დაახლოებით 3-4 ათასი ლარი შეიძლება იყოს. გარემოს ეროვნულ სააგენტოს, ამ პროექტების ფარგლებში, მინიმუმ, ათობით მაღალი გარჩევადობის სატელიტური გამოსახულება უნდა ჰქონდეს, რომელიც სახელმწიფო ბიუჯეტით არის ნაყიდი და საჯარო უნდა იყოს. 

ინტერვიუში დანიელ ტობლერმა სატელიტური გამოსახულებების რაოდენობა არ დაასახელა, მაგრამ თქვა, რომ პროექტის ფარგლებში შეძენილ იქნა სატელიტ InSAR-ის ფასიანი მულტისპექტრული [X-band, სხვადასხვა ფერის, მათ შორის, ინფრაწითელი, ულტრაიისფერი, ა.შ.] გამოსახულებები. სატელიტი InSAR რადარული პრინციპით იღებს მონაცემებს დედამიწის ზედაპირიდან: რადიოტალღების გაშვებით და სიგნალების უკუკავშირით.

“[მაღალი გარჩევადობის] ორთოფოტოს გარეშე, რა თქმა უნდა, შეუძლებელია მუშაობა,” - უთხრა “კაქტუსს” გარემოს ეროვნული სააგენტოს ყოფილმა დირექტორმა ვასილ გედევანიშვილმა 2024 წლის ინტერვიუში. მყინვარების შესწავლის პროექტის პირველი ნაწილის ხელშეკრულებას ხელი ვასილ გედევანიშვილმა მოაწერა.

“საბოლოოდ, ეს დოკუმენტი იქნება პირველადი ინფორმაცია პოტენციური საფრთხეების შესახებ: რომელ ხეობაზე რა ტიპის გავლენა შეიძლება იყოს.  შემდეგ ამას დასჭირდება მოდელირებები. თუ აღმოჩნდება, რომ ამა თუ იმ ხეობაში პოტენციური საფრთხეები არსებობს, იმ კონკრეტულ ხეობას დასჭირდება მოდელირება და ინდივიდუალური სცენარები. პოტენციური საფრთხეების მიხედვით უნდა გადაწყვიტო, რა სისტემა შეიძლება დააყენო იქ, ღირს თუ არა იმის დაყენება, რომ დააყენო, როგორ იმუშავებს და ასე შემდეგ,” - უთხრა “კაქტუსს” 2024 წლის 16 აგვისტოს ინტერვიუში გედევანიშვილმა. 

გედევანიშვილი საჯარო სამსახურიდან მიმდინარე წლის მაისში გაათავისუფლეს. ამჟამად გარემოს ეროვნული სააგენტოს დირექტორი ელენე ღებიანურია.

საქართველოში სხვადასხვა ბუნებრივი საფრთეებისა და რისკების, მათ შორის, კლდეზვავების, რუკების შემქნის მიზნით შეიქმნა პროექტი  Multi-Hazard Early Warning, რომელსაც UNDP მართავს. პროექტი მეშვიდე წელია, განსაკუთრებული მიღწევების გარეშე, მიმდინარეობს. პროექტის წარმატებული რომ ყოფილიყო, საქართველო მეტად მომზადებული, აღჭურვილი, ინსტიტუციურად და ციფრულად გამართული უნდა ყოფილიყო კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული ბუნებრივი სტიქიური პროცესების მიმართ, ვიდრე ის დღეს არის. პროექტის ღირებულება 74,334,622 ა.შ.შ. დოლარია. 

მყინვარების შესწავლის მეორე ეტაპი, რომლის ღირებულება 1,712,740 ლარია, უკვე გამოვლენილი ცხელი წერტილებისთვის მოსალოდნელი ბუნებრივი საფრთხეების დეტალური შეფასება და საპრევენციო ღონისძიებების რეკომენდაციები უნდა იყოს. აქვე უნდა იყოს ჩამოთვლილი ის პოტენციური ადგილები, სადაც ადრეული შეტყობინების სისტემების დამონტაჟება იქნებოდა სასურველი. ეს ტექნიკური დავალება, კონტრაქტის მიხედვით, GEOTEST AG-ის გარემოს ეროვნული სააგენტოსთვის მიმდინარე წლის 15 ნოემბერს უნდა ჩაებარებინა. 

GEOTEST AG-ის მეორე ანგარიში სამომავლოდ ადგილობრივმა მუნიციპალიტეტებმა უნდა გამოიყენონ, გენერალური გეგმებისა და მიწათსარგებლობის გეგმების შედგენის და დამტკიცების დროს. იმ მუნიციპალიტეტებს კი, რომლებსაც მსგავსი გეგმები უკვე დამტკიცებული აქვთ, ამ პროექტის შედეგებიდან გამომდინარე, ცვლილებები შეიტანონ, თუკი ძველი მონაცემები წინააღმდეგობაში მოდის ახალ რუკებთან. 

დღემდე არ არსებობს, მაგალითად, მესტიის განვითარების გენერალური გეგმა. თუკი მესტიის განვითარების გეგმა დაიწერა და საკრებულომ დაამტკიცა, ამ პროექტის შედეგები სწორედ ამ გეგმის ნაწილი უნდა იყოს. იგივე შეეხება ყველა მუნიციპალიტეტს, რომელიც ცხელი წერტილების არეალში მოექცა. 

რა ჩანდა შოვზე სტიქიამდე სატელიტური გამოსახულებებიდან?

შოვის განაშენიანების გეგმა სტიქიამდე 6 თვით ადრე [2022 წლის 22 დეკემბერი] დაამტკიცა ონის საკრებულომ, რომელსაც ხელს აწერს ბაჩანა მარკოიშვილი, ონის მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯომარე. ამ გეგმას სტრატეგიული გარემოსდაცვითი შეფასება, სგშ არ ჩატარებია, რაც მსგავსი დოკუმენტისთვის აუცილებელი იყო, შოვის მყინვარებთან სიახლოვის და ბუნებრივი კატასტროფების მაღალი რისკის გამო. 

ევროკავშირის უფასო პლატფორმა Copernicus-ის სატელიტ Sentinel 2-ის გადაღებული გამოსახულებებიდან 2022 წელსაც - შოვის დამანგრეველი სტიქიიდან - ერთი წლით ადრეც ჩანდა მყინვარ ბუბაზე მიმდინარე ცვლილებები. 2022 წელს მყინვარ ბუბას ერთი ენა მოსწყდა და ხეობა გააფართოვა. ასევე, 2023 წელს, სტიქიის წელს, წინა 7 წელთან შედარებით, უჩვეულოდ დიდი მოცულობის ნალექი - თოვლი მოვიდა, რაც სატელიტურ გამოსახულებაზე ჩანს. 

Gif კომპილაცია აგებულია 2017-2025 წლების შუალედში, სატელიტ Sentinel 2-ის გადაღებული 11 გამოსახულებით, ივლისის, აგვისტოსა და სექტემბრის თვეების შედარებით უღრუბლო დღეებიდან. ივლისი-აგვისტოს სურათები აღებულია იმიტომ, რომ თოვლი დამდნარია და მყინვარის ხილვადობა - უფრო მაღალი, ვიდრე ზამთარში იქნებოდა | ® ავტორი: მამუკა გვილავა, "კაქტუსისთვის"

მიმდინარე წლის 10 ნოემბერს ჟურნალში Water, ქართველი გლაციოლოგებისა და ჰიდროლოგების თანაავტორობით, გამოქვეყნდა სტატია Post-Little Ice Age Shrinkage of the Tsaneri–Nageba Glacier System and Recent Proglacial Lake Evolution in the Georgian Caucasus, რომელიც ეხება რომელიც სვანეთის მყინვარების: წანერი-ნაგებას მყინვარული სისტემის ტრანფორმაციას და ბოლო წლებში გლაციალური ტბის ფორმირებას. მყინვარის ხეობაში გლაციალური ტბის გაჩენა ატმოსფერული ჰაერის ტემპერატურის მომატებასა და მყინვარების დნობისკენ მიანიშნებს. 

ზემო სვანეთი - მყინვარი ჭალაადი

სვანეთის რეგიონი GEOTEST AG-ის შეგდენილი პირველადი სკრინინგის მიხედვით ერთ-ერთი ცხელი წერტილია. მყინვარი ჭალაადი ზემო სვანეთში, მესტიის მუნიციპალიტეტში მდებარეობს და ერთ-ერთი ყველაზე მარტივად მისასვლელია საქართველოს მყინვარებს შორის. 

მყინვარი თეთრი უნდა იყოს, მაგრამ ჭალაადის სამხრეთი კალთა გამუქებულია. ოქტომბრის მზიან დღეს მყინვარის კალთებიდან უწყვეტად ცვიოდა სხვადასხვა ზომის კლდის ნაშალი მასალა, რომელმაც მყინვარის ზედაპირი გააყავისფრა. მუქი ფერი უფრო ადვილად ისრუტავს მზის სხივებს და ათბობს მყინვარს. 

გაყავისფრებული მყინვარ ჭალაადის სამხრეთი კალთა, დაახლოებით 2 მეტრის მიახლოებით | 8 ოქტომბერი, 2025 | ფოტო © კაქტუსი

ჭალაადის შუაში ჩამომდინარე წყლის ნაკადს პატარა ნაპრალოვანი ხაზი ჰქონდა შექმნილი, საიდანაც დნობის წყალი უწყვეტად ჩამოედინებოდა. ჭალაადის ზედაპირზე კარგად ჩანდა წყლისგან ფორმირებული ჩაღრმავებებიც, რომელსაც გლაციოლოგიაში “მყინვარულ ჭიქებს” ეძახიან. მყინვარულ ჭიქები ვერტიკალურად დაახლოებით 35 სანტიმეტრისა და სიგანით 10-40 სანტიმეტრის წარმონაქმნებია. ისინი მუქი ქანების გათბობის შედეგად წარმოიქმნება, რომლებიც მყინვარსაც ადნობენ და მის ჩაჯდომას იწვევენ. თუკი მყინვარს ზედაპირზე ბევრი “ჭიქა” აქვს, მას “ყინულის ფიჭას” უწოდებენ. 

ჭალაადის უკანდახევის მასშტაბები

მყინვარ ჭალაადისკენ მიმავალ გზაზე ცნობილმა ქართველმა გეოგრაფმა და გლაციოლოგმა, ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და საბაზისო ნაშრომის “გლაციოლოგია” თანაავტორმა, რამინ გობეჯიშვილმა ლოდზე “1974” და საკუთარი სახელის ინიციალები - Р.Г.Г. [რამინ გრეგორის ძე გობეჯიშვილი] რუსულად წააწერა.

გეოგრაფ რამინ გობეჯიშვილის მინაწერი ლოდზე, მყინვარ ჭალაადისკენ მიმავალ ბილიკზე | 8 ოქტომბერი, 2025 | ფოტო © კაქტუსი

წითელი საღებავით მიწერილი ეს ნიშანი ჯერაც არ წაშლილა: 51 წლის წინ მყინვარი ჭალაადი ამ ლოდთან ახლოს იყო. 5 ათწლეულის შემდეგ მყინვარი ისე შემცირდა, რომ ახლა იქამდე მისასვლელად ფეხით დაახლოებით 2 კილომეტრია გასავლელი. 

თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტისა და ვახუშტი ბაგრატიონის სახელობის გეოგრაფიის ინსტიტუტის გლაციოლოგებისა და გეოგრაფების მინაწერები ჭალაადთან ახლოს მყოფ და მისგან გამოყოფილ ყველაზე დიდ ლოდზე, მინაწერებით კარგად ჩანს მყინვარის უკან დახევის მასშტაბები | 8 ოქტომბერი, 2025 | ფოტო © კაქტუსი

მეორე დიდი ლოდი მყინვარ ჭალაადისგან რამდენიმე ათეული მეტრით არის დაშორებული. იქ 2011, 2012 და 2013 წლების მინაწერებია. 2011 წერს ეს ლოდი მყინვარ ჭალაადისგან 32 მეტრით იყო დაშორებული. 2012 წელს მანძილი მყინვარსა და ლოდს შორის გაიზარდა და 47 მეტრი გახდა, 2013 წელს კიდევ უფრო დაგრძელდა და 64 მეტრი გახდა. უფრო ახალი მინაწერები ამ ლოდზე არაა: გლაციოლოგები მყინვარებს დისტანციურად - მაღალი გარჩევადობის სატელიტური გამოსახულებებით აკვირდებიან. 

ჭალაადი არა მხოლოდ დნება, არამედ გარედან მუქდება. ათი წლის წინ ჭალაადს სხვა ფერიც ჰქონდა გარედან: თეთრი და ცისფერი. 

“ადრე ძალიან შთამბეჭდავი იყო. ახლაც ეს რომ ჩამოამტვრიო, შიგნით ცისფერია,” -  ამბობს მახო გიგანი, ალპინისტი და მთის გიდი ათწლიანი გამოცდილებით. -  “ყოველ ორ-სამ თვეში ერთხელ იცვლება აქაურობა. საფეხმავლო ბილიკის სიგრძე დღითი-დღე გრძელდება იქიდან გამომდინარე, რომ მყინვარი სადღაც მაღლაა. სამხრეთი ექსპოზიციით ჭალაადი უფრო დაჩქარებულად დნება.”

მყინვარ ჭალაადი, შორი ხედით, 1960 მეტრი ზღვის დონიდან | 8 ოქტომბერი, 2025 | ფოტო © კაქტუსი

“ზამთარში უფრო ის მიხარებს გულს, რომ მყინვარი თოვლით არის დაფარული და უფრო დაცულია მზისგან და სიცხისგან. ზამთარში აქ ბევრი ზვავი ჩამოდის და ადრეულ გაზაფხულზე მყინვარს მეტი დრო აქვს, რომ დაცულად იგრძნოს თავი,” - ამბობს გიგანი. - “მყინვარები რომ დაშრება, წყალი აღარ იქნება. ჭალაადის წყლის ნაწილი სასმელ წყლადაც მიეწოდება მესტიას.” ♦